Türkiye'de Yabancıların Çalışma İzni: Kapsamlı Bir Değerlendirme

I. Giriş: Türkiye'de Yabancıların Çalışma İzni Mevzuatı ve Amacı

Türkiye'de yabancıların işgücü piyasasına katılımına ilişkin düzenlemelerin temelini, 13 Ağustos 2016 tarih ve 29800 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren 6735 sayılı Uluslararası İşgücü Kanunu oluşturmaktadır. Bu Kanun, yabancıların Türkiye'de çalışabilmeleri için gerekli olan çalışma izni ve çalışma izni muafiyeti süreçlerini tanımlamaktadır. Kanunun uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar ise Uluslararası İşgücü Kanunu Uygulama Yönetmeliği ile belirlenmiştir. Bu Yönetmelik, çalışma izinlerinin verilmesi, sınırlandırılması, iptali, muafiyet durumları ve ilgili bildirim yükümlülükleri gibi konuları kapsayarak, yasal çerçevenin pratik uygulamalarını düzenlemektedir. Ayrıca, Turkuaz Kart Yönetmeliği, Geçici Koruma Sağlanan Yabancıların Çalışma İzinlerine Dair Yönetmelik gibi özel düzenlemeler de yabancıların işgücü piyasasındaki farklı statülerini ele almaktadır.

6735 sayılı Kanun uyarınca verilen çalışma izni veya çalışma izni muafiyeti belgesi, 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu'nun 27. maddesi gereğince aynı zamanda ikamet izni yerine geçmektedir. Bu nedenle yabancılar için hem yasal çalışma hakkını hem de Türkiye'de yasal ikamet etme hakkını tek bir belge ile sunmaktadır.

Ancak, mülteci veya ikincil koruma statüsü dışındaki yabancıların herhangi bir nedenle sahip oldukları ikamet izni, onlara Türkiye'de çalışma hakkı vermemektedir. Yasal olarak çalışabilmek için yabancıların mutlaka Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'ndan bir çalışma izni almaları zorunludur.

II. Çalışma İzni Türleri

Türkiye'de yabancıların işgücü piyasasına erişimi için başvurulabilecek çeşitli çalışma izni türleri bulunmaktadır. Bu türler, yabancının statüsüne, çalışma amacına ve Türkiye'deki ikamet süresine göre farklılık göstermektedir.

A. Süreli Çalışma İzni

Süreli çalışma izni, çalışma izni başvurusu olumlu değerlendirilen yabancıya verilen temel çalışma izni türüdür. Bu izin, iş veya hizmet sözleşmesinin süresini aşmamak koşuluyla, belirli bir işyerinde veya aynı işkolundaki işyerlerinde belirli bir işte ve tek bir işverene bağlı olarak çalışmak üzere düzenlenir. İlk başvuruda bu izin en çok bir yıl süreyle verilir. Yabancının farklı bir işveren yanında çalışmak istemesi durumunda, bu başvuru bir uzatma olarak değil, her zaman yeni bir ilk başvuru olarak değerlendirilir.

Süreli çalışma izni, yasal süreler içinde başvuru yapılması halinde uzatılabilir. İlk uzatma başvurusunun olumlu değerlendirilmesi durumunda, yabancıya aynı işverene bağlı olarak en çok iki yıla kadar çalışma izni verilir. Sonraki uzatma başvurularında ise bu süre en çok üç yıla kadar çıkabilmektedir. Uzatma başvurusu, mevcut iznin süresinin dolmasına en fazla iki ay kala ve her halükarda süre dolmadan yapılabilmektedir. Ayrıca, sürenin bittiği tarihten itibaren en geç 3 ay (90 gün) içinde de uzatma başvurusunda bulunulması mümkündür. Çalışma izni uzatma başvurusunda bulunan yabancılar, izin sürelerinin sona erdiği tarihten itibaren 45 günü geçmemek kaydıyla aynı işyeri ve meslekte çalışmaya devam edebilirler; bu dönemdeki çalışma yasal kabul edilir. Uzatılan çalışma izninin başlangıç tarihi, önceki iznin bitiş tarihi olarak kabul edilir.

B. Süresiz Çalışma İzni

Süresiz çalışma izni, Türkiye'de uzun dönem ikamet iznine sahip olan veya en az sekiz yıl kanuni çalışma izni bulunan yabancılara tanınan bir haktır. Ancak, yabancının bu başvuru şartlarını taşıması, süresiz çalışma izni alma konusunda mutlak bir hak sağlamaz; idarenin bu konuda takdir yetkisi bulunmaktadır. Kanuni ve kesintisiz ikamet süresinin hesaplanmasında, yabancının eğitimde geçirdiği süreler dikkate alınmaz.

Süresiz çalışma iznine sahip yabancılar, uzun dönem ikamet izninin sağladığı tüm haklardan faydalanırlar. Özel kanunlardaki düzenlemeler saklı kalmak kaydıyla, sosyal güvenliğe ilişkin ilgili mevzuata tabi olmak şartıyla, Türk vatandaşlarına tanınan haklardan yararlanma imkanına sahiptirler. Bununla birlikte, süresiz çalışma izni olan yabancıların seçme, seçilme ve kamu görevlerine girme hakkı ile askerlik hizmeti yapma yükümlülüğü bulunmamaktadır. Süresiz çalışma izni belgeleri, iznin başlangıç tarihinden itibaren her beş yılın sonunda yenilenir. Yenileme başvurusu, beş yıllık sürenin dolmasından önceki altı ay içerisinde ve her halükarda süre dolmadan yapılmalıdır.

C. Bağımsız Çalışma İzni

Bağımsız çalışma izni, bir işverene bağlı olmaksızın yabancı adına düzenlenen ve yabancıya Türkiye'de kendi ad ve hesabına çalışma hakkı veren bir çalışma izni türüdür. Bu izin süreli olarak düzenlenmektedir. Bağımsız çalışma izninin uluslararası işgücü politikası doğrultusunda değerlendirilmesinde, yabancının eğitim düzeyi, mesleki deneyimi, bilim ve teknolojiye katkısı, Türkiye'deki faaliyetinin veya yatırımının ülke ekonomisine ve istihdama etkisi, yabancı şirket ortağı ise sermaye payı gibi çeşitli faktörler dikkate alınır. Profesyonel meslek mensubu yabancılara, ilgili diğer kanunlarda belirtilen özel şartların sağlanması kaydıyla bu izin verilebilir. Başvuru için yabancının Türkiye'de en az beş yıl kanuni ve kesintisiz ikamet etmiş olması şartı aranır. Ayrıca, faaliyetin ulusal ekonomiye sağlayacağı katkı ve yabancının icra edeceği faaliyet için yeterli gelire sahip olduğunu kanıtlayan belgeler de talep edilebilir. Bağımsız çalışma izni, işin mahiyeti değişmediği sürece, yabancı tarafından ikamet izin sürelerine bağlı olarak kullanılır. Bağımsız çalışma iznine uygun görülen yabancılara "Bağımsız Çalışma İzni Müracaat Belgesi" düzenlenir ve bu belge üç ay geçerlidir. Yabancının bu süre içinde işyerini kurup ticari sicil kaydını Bakanlığa sunması gerekmektedir.

D. Turkuaz Kart

Turkuaz Kart, Türkiye'nin uluslararası işgücü politikası doğrultusunda, belirli niteliklere sahip yabancılara verilen özel bir çalışma izni türüdür. Bu kart, yabancının eğitim düzeyi, mesleki deneyimi, bilim ve teknolojiye katkısı, Türkiye'deki faaliyetinin veya yatırımının ülke ekonomisine ve istihdama etkisi gibi kriterlere göre yapılan değerlendirme sonucunda verilir. Turkuaz Kart için ilk üç yıl bir geçiş süresi olarak belirlenmiştir. Bu geçiş süresinin dolmasına 180 gün kalmasından önce ve her durumda süre dolmadan başvuru yapılması zorunludur. Geçiş süresi dolduktan sonra yapılan başvurular reddedilir ve Turkuaz Kart iptal edilir.

Turkuaz Kart sahibi yabancılar, süresiz çalışma izninin sağladığı tüm haklardan yararlanırlar. Ayrıca, Turkuaz Kart sahibinin eş ve bakmakla yükümlü olduğu çocuklarına da, mevzuat hükümlerine göre ikamet hakkı veren özel bir belge düzenlenmektedir. Geçici koruma sağlanan yabancılar Turkuaz Kart başvurusundan muaf tutulmuştur. Turkuaz Kart sahipleri çalışma izni harcından muaftır, ancak değerli kağıt bedeli ödemekle yükümlüdürler.

III. Çalışma İzni Muafiyeti

Çalışma izni muafiyeti, belirli koşulları taşıyan yabancılara Türkiye'de çalışma izni almaksızın çalışma ve ikamet hakkı tanıyan resmi bir düzenlemedir. Bu muafiyet, 6735 sayılı Uluslararası İşgücü Kanunu'nun 13. maddesi ile Uluslararası İşgücü Kanunu Uygulama Yönetmeliği'nin 48. maddesi uyarınca düzenlenmiştir.

A. Çalışma İzni Muafiyetinin Tanımı ve Kapsamı

Çalışma izni muafiyeti, Bakanlık tarafından resmi bir belge şeklinde düzenlenir ve geçerlilik süresi içinde yabancıya Türkiye'de çalışma izni almadan çalışma ve ikamet hakkı verir.

B. Muafiyet Sağlanan Yabancı Kategorileri ve Süreleri

Uluslararası İşgücü Kanunu Uygulama Yönetmeliği'nin 48. maddesi, çalışma izni muafiyeti sağlanabilecek yabancı kategorilerini ve bu muafiyetlerin sürelerini düzenler Bu kategoriler arasında şunlar yer almaktadır:

●       Bilimsel, kültürel ve sanatsal faaliyetlerde bulunanlar: En fazla 1 ay süreyle.

●       İthal/ihraç edilen mal/hizmetlerle ilgili eğitim, makine/ekipman montajı/bakımı/onarımı veya araç onarımı için gelenler: Toplamda en fazla 3 ay süreyle.

●       Sınır ötesi hizmet sunanlar: En fazla 3 ay süreyle.

●       Anonim şirketlerin ikamet etmeyen yönetim kurulu üyeleri ve diğer şirketlerin yönetici olmayan ortakları: En fazla 3 ay süreyle.

●       Sportif faaliyetlerde bulunanlar: En fazla 4 ay süreyle.

●       Üniversitelerarası öğrenci değişim programları kapsamında staj yapanlar: En fazla 4 ay süreyle.

●       Mevsimlik tarım ve hayvancılık işlerinde çalışanlar: En fazla 6 ay süreyle.

●       Belgelendirilmiş turizm işletmeleri dışında faaliyet gösteren fuar ve sirklerde çalışanlar: En fazla 6 ay süreyle.

●       Ekonomik, sosyo-kültürel, teknolojik ve eğitim alanlarında Türkiye'ye önemli hizmet ve katkı sağlayabilecek yabancılar: En fazla 6 ay süreyle.

●       Tur operatörü temsilcileri: En fazla 8 ay süreyle.

●       Uluslararası stajyer öğrenci değişim, yeni mezun stajyer değişim veya gençlik değişim programları kapsamında staj yapanlar: En fazla 12 ay süreyle.

●       Üniversitelerde veya kamu kurumlarında araştırma veya bilgi/deneyim artırma amacıyla bulunanlar: Eğitim süreleri boyunca ve her halükarda en fazla 2 yıla kadar.

●       Profesyonel yabancı sporcular, antrenörler ve ilgili spor personeli (spor hekimi, fizyoterapist vb.): Sözleşme süreleri boyunca.

●       Türk Uluslararası Gemi Siciline kayıtlı gemilerde çalışan yabancı gemi adamları: İstihdam veya hizmet sözleşmeleri süresince.

●       Türkiye-Avrupa Birliği Mali İşbirliği Programları kapsamındaki program/projelerde görevlendirilen yabancılar: Görev süreleri boyunca.

●       Yükseköğretim kurumlarında örgün eğitim programına kayıtlı ve mesleki eğitimlerinin bir parçası olarak işveren yanında zorunlu staj yapması gereken yabancı öğrenciler: Zorunlu staj süreleri boyunca.

●       Türkiye'deki yabancı diplomatik/konsolosluk misyonlarına bağlı okullar, kültür kurumları ve dini kuruluşlarda çalışanlar: Görev süreleri boyunca.

●       Yabancı diplomatik/konsolosluk personelinin özel hizmetinde çalışanlar: İstihdam veya hizmet sözleşmeleri süresince.

●       Milli Savunma Bakanlığı bünyesindeki askeri fabrika ve tersaneler ile MKE A.Ş.'de çalışanlar: İstihdam veya hizmet sözleşmeleri süresince.

●       Türk-Japon Bilim ve Teknoloji Üniversitesi bünyesinde çalışan yabancı personel, araştırmacı veya yöneticiler: İstihdam sözleşmeleri süresince.

●       Tıp ve diş hekimliğinde uzmanlık eğitimi alan yabancılar: Eğitim süreleri boyunca.

C. Başvuru Süreci ve Değerlendirme

Çalışma izni muafiyeti başvuruları, e-muafiyet sistemi üzerinden elektronik ortamda gerçekleştirilir. Başvuru sırasında yabancıya ait biyometrik fotoğraf, geçerli pasaport veya pasaport yerine geçen belge, eğitim bilgileri ve varsa işyeri bilgileri ile bunları kanıtlayıcı belgelerin sisteme yüklenmesi gerekmektedir. Muafiyet belgesi, yabancının pasaport veya pasaport yerine geçen belgelerinin geçerlilik süresinden 60 gün daha kısa süreli olacak şekilde düzenlenir.

Önemli bir düzenleme değişikliği ile, yurt içinden yapılacak çalışma izni muafiyeti başvurularında, yabancının Türkiye'ye yasal giriş tarihinden itibaren başlayan 30 günlük süre eşiği kaldırılmıştır. Bu sayede yabancılar, Türkiye'de yasal olarak bulundukları süre içerisinde çalışma izni muafiyeti başvurusu yapma imkanına sahip olmuşlardır.

Mali açıdan, 3 aya kadar düzenlenen çalışma izni muafiyeti başvuruları için herhangi bir harç veya değerli kağıt bedeli alınmaz. Ancak, yabancının talep etmesi ve değerli kağıt bedelini ödemesi halinde Bakanlıkça çalışma izni muafiyeti belgesi düzenlenebilir. İdarenin hatasından kaynaklanan hatalı düzenlenen muafiyet belgelerinin yenilenmesinde harç ve değerli kağıt bedeli alınmazken, kaybolma durumunda harç bedelinin yarısı ve değerli kağıt bedelinin tamamı tahsil edilir.

D. Sağladığı Haklar ve Kısıtlamalar

Çalışma izni muafiyeti, geçerlilik süresi içinde yabancıya ikamet izni yerine geçer ve bu süre zarfında ayrıca ikamet izni alınması gerekmez. Ayrıca, muafiyet süreleri içerisinde yabancıya ülkeye çoklu giriş-çıkış imkanı da sağlanır.

Ancak, bu muafiyetin önemli bir kısıtlaması bulunmaktadır: çalışma izni muafiyetiyle geçirilen süreler, kanuni çalışma izni veya ikamet izni sürelerinin hesaplamasında dikkate alınmaz. Çalışma izni muafiyeti kapsamında Türkiye'de bulunan yabancının aile bireyleri, bu muafiyete istinaden doğrudan ikamet hakkı elde edemezler; aile üyelerinin ayrıca ikamet izni başvurusu yapmaları gerekmektedir.

Türkiye'de çalışma izni muafiyeti ile çalışan yabancıların sendika üyesi olmalarında herhangi bir engelin bulunmamasıdır. Ayrıca, 3 aya kadar düzenlenen çalışma izni muafiyetleri bildirim yükümlülüğünden muaftır.

Çalışma izni muafiyeti sistemi, Türkiye'nin belirli yabancı uzmanlık alanlarından veya kısa süreli projelerden hızlıca faydalanmasını sağlayan stratejik bir esneklik sunmaktadır. Bu sistem, bilimsel, sanatsal, teknik veya sportif alanlardaki kısa süreli, yüksek etkili katkıları, tam çalışma izni prosedürlerinin gerektirdiği daha uzun ve kapsamlı süreçlere tabi tutmadan kolaylaştırmaktadır.

IV. Çalışma İzni Başvuru Süreci ve Genel Koşullar

Türkiye'de çalışma izni başvuruları, modern ve merkezi bir sistem olan Yabancıların Çalışma İzinleri Başvuru Sistemi (e-İzin) üzerinden elektronik ortamda yürütülmektedir. Bu dijitalleşme, başvuru süreçlerini daha erişilebilir ve takip edilebilir kılmayı hedeflemektedir.

A. Başvuru Yöntemleri

Çalışma izni başvuruları, yabancının Türkiye'de bulunup bulunmamasına göre iki ana yöntemle yapılabilmektedir:

●       Genel Yöntem ve e-İzin Sistemi Kullanımı: Tüm çalışma izni başvuruları, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'nın e-İzin sistemi üzerinden online olarak gerçekleştirilir. Bu sisteme erişim, işverenler veya onların yasal temsilcileri tarafından e-Devlet şifresi kullanılarak sağlanır. Sistem, işyeri kaydı oluşturma, başvuru yapma, belge yükleme ve başvuru takibi gibi tüm adımları dijital ortamda sunmaktadır. İşveren adına başvuru yapmak üzere ek kullanıcılar yetkilendirilebilir; bu yetkilendirme işlemi de e-İmza ile onaylanmalıdır.

●       Yurt İçinden Başvuru: Türkiye'de bulunan yabancılar için çalışma izni başvurusu doğrudan Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'na yapılır. Bu başvuru türü için yabancının, başvuru anında en az altı ay geçerli bir ikamet iznine sahip olması gerekmektedir. Ancak, turist vizesi veya çalışma dışı diğer vizelerle ya da vize muafiyetiyle Türkiye'ye giriş yapmış ve ikamet izni bulunmayan yabancılar için yurt içinden başvuru kabul edilmemektedir. Uluslararası koruma başvuru sahibi veya şartlı mülteci statüsündeki yabancılar için ise ikamet süresi şartı aranmaz. Elektronik başvuru tamamlandıktan sonra, gerekli belgelerin 6 iş günü içinde Bakanlığa teslim edilmesi zorunludur.

●       Yurt Dışından Başvuru: Yabancıların Türkiye dışında bulundukları durumlarda, çalışma izni başvuruları uyruğunda bulundukları veya daimi ikamet ettikleri ülkedeki Türkiye Cumhuriyeti dış temsilciliklerine şahsen yapılır. Dış temsilcilikler, başvuruları Bakanlığa iletir ve yabancıya 16 haneli bir referans numarası verir. Bu referans numarası, Türkiye'deki işveren tarafından kullanılır; işveren, yabancının dış temsilciliğe başvuru tarihinden itibaren 10 iş günü içinde e-İzin sistemi üzerinden elektronik başvuruyu tamamlamalı ve gerekli belgeleri Bakanlığa teslim etmelidir. Referans numarası 30 gün geçerlidir ve bu süre içinde kullanılmayan veya süresi dolan numaralarla başvuru yapılamaz. Yurt dışından yapılan başvurularda, yabancının yurda giriş tarihinden itibaren bir ay içinde ve her halükarda çalışma izninin başlangıç tarihinden itibaren altı ay içinde çalışmaya başlaması zorunludur.

B. Gerekli Belgeler ve Bilgiler

Çalışma izni başvurusu için genel olarak aşağıdaki belgeler ve bilgiler talep edilmektedir:

●       İşveren veya yasal temsilcisi için e-Devlet şifresi.

●       Başvuru sahibinin profil bilgileri (T.C. kimlik numarası, doğum tarihi, ad, soyadı, e-posta, cep telefonu).

●       İşyeri kaydı (Ev Hizmetleri veya SGK Tescil Numaralı İşveren olarak).

●       Geçerli pasaport fotokopileri veya pasaport yerine geçen belge.

●  Son 6 ay içinde çekilmiş, beyaz fonlu, biyometrik fotoğraf (maksimum 2MB, JPEG/PNG/GIF/JPG formatında).

●       İş sözleşmesi.

●   Diploma veya eğitim belgeleri (yurt dışında mezun olanlar için denklik belgesi gerekebilir).

●       Son yıla ait, vergi dairesi veya yeminli mali müşavir onaylı bilanço ve kar/zarar tablosu (elektronik başvuru esnasında taranarak online gönderilir).

●       Vekaletname (başvuru vekalet ile yürütülüyorsa).

●       Bağımsız çalışma izni için, faaliyetin ulusal ekonomiye katkısını ve yabancının yeterli gelire sahip olduğunu kanıtlayan belgeler.

●       Mesleki yeterliliği kanıtlayıcı her türlü bilgi ve belge (Genel Müdürlük tarafından talep edilebilir).

●       Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) özelinde, işyerinin Sosyal Sigorta, İhtiyat Sandığı ve Vergi Dairesi'nden borcu olmadığını gösteren belgeler, Çalışma Dairesi'nden İstihdam Yönünden Uygunluk Onayı ve 3. Ülke Vatandaşı ise Banka Teminatı Mektubu gibi ek belgeler istenebilir.

C. Başvuru Değerlendirme Kriterleri ve Süresi

Çalışma izni başvuruları, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından Uluslararası İşgücü Politikası Danışma Kurulu kararları doğrultusunda belirlenen kriterlere göre değerlendirilir. Özellikle, başvuruya konu iş için ülke içinde dört haftalık bir süre zarfında aynı niteliklere sahip bir Türk vatandaşının bulunup bulunmadığı kontrol edilmektedir.

Eksiksiz yapılan başvurular, tüm bilgi ve belgelerin tamamlanmasından itibaren 30 gün içinde değerlendirilir. Eğer ek bilgi veya belge talebi olursa, bu 30 günlük süre, talep edilen eksikliklerin tamamlandığı tarihten itibaren başlar. Gerekli görüldüğünde, Sağlık Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, YÖK veya Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı gibi ilgili kamu kurum ve kuruluşlarından ön izin veya görüş alınır. Bu kurumların genellikle 5 ila 15 gün içinde yanıt vermesi beklenir; belirtilen süre içinde yanıt gelmezse, görüş olumlu kabul edilir. Özellik arz eden doğrudan yabancı yatırımlarda, kilit personel konumundaki ilk yabancının çalışma izni değerlendirilirken, her 1 yabancıya karşılık 5 Türk vatandaşı istihdamı şartı aranmamaktadır. Ayrıca, başvuru sahibi veya işveren, gerekli görülmesi halinde Genel Müdürlüğe davet edilebilir.

D. Harç ve Değerli Kağıt Bedelleri

Türkiye'de çalışma izni ve çalışma izni muafiyeti belgeleri, 492 sayılı Harçlar Kanunu'na göre harca tabidir. Ayrıca, Bakanlıkça düzenlenen bu belgeler, 210 sayılı Değerli Kağıtlar Kanunu kapsamında değerli kağıt bedeline de tabidir. Çalışma izni alınmasıyla ilgili tüm gider ve harç ödemeleri, yasa gereği işveren tarafından karşılanmak zorundadır. İşçinin ücretinden bu amaçla herhangi bir kesinti yapılamaz veya işçiden ödeme talep edilemez.

3 aya kadar düzenlenen çalışma izni muafiyeti başvuruları için harç ve değerli kağıt bedeli alınmamaktadır. Turkuaz Kart sahipleri ise harçtan muaftır, ancak değerli kağıt bedelini ödemekle yükümlüdürler. Ödemeler, Dijital Vergi Dairesi (dijital.gib.gov.tr) veya anlaşmalı bankalar aracılığıyla, referans numarası ve yabancının kimlik numarası beyan edilerek ayrı makbuzlarla yapılmalıdır.

E. Başvuru Sonuçlarının Bildirimi ve İtiraz Yolu

Çalışma izni başvurusu sonuçlandığında, Bakanlığın kararı (olumlu veya olumsuz) başvuru esnasında beyan edilen elektronik posta adresine bildirilmektedir. Yurt dışından yapılan başvurularda ise sonuç, ilgili dış temsilciliğe de çevrim içi olarak iletilir. Başvuru sonucu, e-İzin sistemi üzerinden de takip edilebilir.

Çalışma izni veya çalışma izni muafiyeti başvurusunun reddi ya da düzenlenen belgelerin iptali kararları, yabancı çalıştıran işverene veya doğrudan yabancıya tebliğ edilir. Bakanlığın bu kararlarına karşı, ilgililer tebliğ tarihinden itibaren 30 gün içinde Bakanlığa itiraz edebilirler. İtirazlar, e-İzin sistemi üzerinden online olarak yapılır ve itiraz dilekçesi ile ilgili belgeler sisteme yüklenmelidir. Eğer itiraz Bakanlık tarafından reddedilirse, idari yargı yoluna başvurma hakkı bulunmaktadır. Önemli bir nokta, reddedilen bir çalışma izni başvurusunun eksikliği giderilerek yeniden başvuru yapılmasının mümkün olmasıdır; önceki reddedilme yeni bir başvuruya engel teşkil etmez.

V. Çalışma İzni Sonrası Yükümlülükler ve Haklar

A. İkamet İzni ile İlişkisi ve Adres Kayıt Sistemi

Çalışma izni veya çalışma izni muafiyeti belgesi, 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu'nun 27. maddesi uyarınca ikamet izni yerine geçmektedir. Bu düzenleme, yabancının ayrıca bir ikamet izni almasına gerek kalmadığı anlamına gelir ve yabancıya iznin geçerlilik süresi boyunca Türkiye'de yasal ikamet hakkı sağlar. Ancak, bu durumun bazı istisnaları bulunmaktadır. Uluslararası Koruma Başvuru Sahibi, Şartlı Mülteci ve Geçici Koruma statüsündeki yabancılara düzenlenen çalışma izinleri ikamet izni yerine geçmez. Bu kişiler için ikamet ve çalışma statüleri ayrı ayrı değerlendirilmektedir.

Çalışma izni alarak Türkiye'ye gelen yabancılar için önemli bir yükümlülük, ülkeye giriş tarihinden itibaren en geç 20 iş günü içinde İl Göç İdaresi Müdürlüğüne başvurarak adres kayıt sistemine kayıtlarını yaptırmalarıdır. Bu kayıt, yabancının Türkiye'deki yasal ikamet adresini resmi olarak bildirmesini sağlar. Çalışma izni süresi sona erdiği halde iznini uzatmayan ya da yeni durumuna uygun ikamet izni almayan yabancılar, ikamet izni ihlali yapmış sayılırlar. Ayrıca, çalışma izni muafiyetiyle Türkiye'de geçirilen süreler, kanuni çalışma izni veya ikamet izni sürelerinin hesabında dikkate alınmaz.

B. Sosyal Güvenlik Yükümlülükleri

Yabancı çalıştıran işverenler ile süresiz veya bağımsız çalışma izni bulunan yabancılar, sosyal güvenlik mevzuatından kaynaklanan yükümlülüklerini kanuni süresi içinde yerine getirmekle yükümlüdürler. Bu yükümlülükler, 31/5/2006 tarihli ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu hükümlerine göre belirlenmiştir. Çalışma izni başvurusu sırasında beyan edilen ve taahhüt edilen ücret ile tam zamanlı istihdam esas alınarak sosyal güvenlik yükümlülüklerinin yerine getirilmesi zorunludur.

Yurt içinden yapılan başvurularda, yabancının çalışma izninin başlangıç tarihinden itibaren bir ay içinde ilgili mevzuat kapsamındaki yükümlülüklerini yerine getirerek çalışmaya başlaması gerekmektedir. Yurt dışından yapılan başvurularda ise, yabancının Türkiye'ye giriş tarihinden itibaren bir ay içinde ve her halükarda çalışma izninin başlangıç tarihinden itibaren altı ay içinde yükümlülüklerini yerine getirerek çalışmaya başlaması zorunludur. Türkiye'nin taraf olduğu sosyal güvenlik sözleşmeleri hükümleri bu konuda saklıdır. Çalışma izni olan bir yabancının hastalanması veya iş kazası geçirmesi durumunda, ilgili mevzuat hükümleri uygulanır.

C. İşyeri ve Meslek Değişikliği Durumları

Çalışma izinleri, belirli bir işyerinde, belirli bir işte ve belirli bir adreste çalışmak üzere düzenlenir. Bu nedenle, bağımlı-süreli çalışma izni olan bir yabancı, izninde belirtilen işveren dışında başka bir işverenin yanında aynı izinle çalışamaz. Farklı bir işverenin yanında çalışmak istenmesi durumunda, yabancının yeni bir çalışma izni alması gerekmektedir.

Ancak, aynı işverene bağlı olarak farklı bir pozisyonda veya aynı işkolundaki farklı bir şubede çalışmak istenmesi halinde, gerekli koşulların sağlanmasıyla işveren tarafından ilgili değişikliklerin Bakanlığa bildirilmesi ve izinde gerekli düzenlemelerin yapılması mümkündür. Turkuaz Kart, bağımsız çalışma izni ve süresiz çalışma izninde işyeri veya görev değişikliği, en geç yeni işyerinde çalışmaya başlamadan on gün önce yabancı tarafından Bakanlığa bildirilmelidir.

D. Sendika Üyeliği Hakkı

Türkiye'de çalışma izni veya çalışma izni muafiyeti ile çalışan yabancıların sendika üyesi olmalarında herhangi bir yasal engel bulunmamaktadır.

VI. Çalışma İzninin Reddi, İptali ve İdari Yaptırımlar

Türkiye'deki çalışma izni sisteminde belirlenen kurallara uyulmaması durumunda çeşitli reddetme, iptal ve idari yaptırım mekanizmalarını da içermektedir.

A. Red Nedenleri

Çalışma izni veya çalışma izni uzatma başvurusu, aşağıdaki durumlarda reddedilebilir:

●       Yasal Mevzuata Aykırılık: 6735 sayılı Kanun'un 14. maddesi ve diğer kanunlarda Türk vatandaşlarına hasredilen iş ve meslekler ile ilgili hükümlerin ihlal edilmesi.

●       Yanlış/Sahte Bilgi: Başvuruda eksik, sahte veya yanıltıcı bilgi ve belgeler sunulduğunun tespit edilmesi.

●       Kamu Düzeni ve Güvenliği: Yabancının Türkiye'ye girişine izin verilmeyecek, vize verilmeyecek veya hakkında sınır dışı etme kararı alınmış yabancılardan olduğunun İçişleri Bakanlığı tarafından bildirilmesi.

●       İşgücü Piyasası Kriterleri: Çalışma izni istenen iş için, Türk İş Kurumu kayıtlarında dört haftalık süre içinde aynı niteliklere sahip bir Türk vatandaşının bulunması ve yabancının niteliklerinin daha uygun olmadığının belirlenmesi.

●       Mesleki Yeterlilik: Profesyonel mesleklerde çalışacak yabancılar için mesleki yeterliliği kanıtlayıcı belgelerin (meslekten men edilmediği, üye olduğu vb.) sunulmaması veya akademik yeterliliğin bulunmaması.

●       İkamet İzni Şartları: Yurt içinden yapılan başvurularda, yabancının en az altı aylık geçerli ikamet izni şartını taşımaması veya turist vizesi gibi çalışma dışı vizelerle Türkiye'ye girmiş olması.

●       Süre Aşımı: Yurt dışından yapılan başvurularda referans numarasının 30 gün içinde kullanılmaması.

●       Harç Ödemesi: Çalışma izni harcı ve değerli kağıt bedelinin tebliğ tarihinden itibaren 30 gün içinde ödenmemesi.

●       Geçiş Süresi İhlali: Turkuaz Kart için geçiş süresinin dolmasından sonra yapılan başvurular.

B. İptal Nedenleri

Düzenlenmiş bir çalışma izni, aşağıdaki durumlarda iptal edilebilir:

●       Yasalara Aykırı Çalışma: Yabancının çalışma izninde belirtilen sınırlamalara, Türk ulusal mevzuatına veya ilgili kurumların düzenlemelerine aykırı çalıştığının tespit edilmesi.

●       Yanlış/Sahte Bilgi: Çalışma izni başvurusunda eksik, sahte veya yanıltıcı bilgi ve belgeler verildiğinin sonradan anlaşılması.

●       İşverenin Bildirim Yükümlülüğü: Yabancı çalıştıran işverenlerin veya bağımsız/süresiz çalışma izni olan yabancıların, çalışma izninin başlaması, sona ermesi veya iptalini gerektirecek halleri 15 gün içinde Bakanlığa bildirmemesi.

●  Sosyal Güvenlik Yükümlülükleri: Sosyal güvenlik mevzuatından kaynaklanan yükümlülüklerin kanuni süresi içinde yerine getirilmemesi.

●       İlgili Kurum Talebi: İlgili kurumun gerekçeli talebi üzerine Bakanlık tarafından iptalin değerlendirilmesi.

●       Mesleki Mevzuat: İstisnai çalışma izinlerinde ilgili mesleki mevzuatın gerekliliklerinin yerine getirilmediğinin tespit edilmesi.

●       Evlilik Birliği: Türk vatandaşıyla evlilik birliği kurma amacının aile birliği oluşturmak olmadığının tespit edilmesi (evlilik yoluyla istisnai izinlerde).

C. İdari Para Cezaları ve Diğer Yaptırımlar

Çalışma izni olmaksızın çalıştığı tespit edilen yabancılar ve onları çalıştıran işverenler hakkında 6735 sayılı Kanun uyarınca idari para cezaları uygulanmaktadır.

D. Yabancıların Sınır Dışı Edilmesi

Çalışma izni bulunmadan çalıştığı tespit edilen yabancılar hakkında idari para cezası uygulanmasının yanı sıra, bu durum İçişleri Bakanlığına bildirilerek sınır dışı edilmek üzere işlem başlatılır.

VII. Türk Vatandaşlarına Hasredilen Meslekler

Türkiye'deki işgücü piyasasında, bazı meslek ve görevler yasal düzenlemelerle yalnızca Türk vatandaşları tarafından icra edilebilecek şekilde belirlenmiştir. Çalışma izni başvuruları değerlendirilirken, yabancının talep ettiği mesleğin Türk vatandaşlarına hasredilen meslekler arasında olup olmadığı kontrol edilir.

Aşağıdaki tablo, yabancıların Türkiye'de çalışamayacağı başlıca mesleklerden bazılarını listelemektedir. Bu liste kapsamlı olmayıp, ilgili mevzuatlarda belirtilen diğer kısıtlamalar da dikkate alınmalıdır.

Tablo 2: Yabancıların Çalışamayacağı Başlıca Meslekler

Meslek / Görev Alanı

Özel Güvenlik Şirketi Kurucuları, Yöneticileri, Eğitmenleri ve Ortakları Tarafından Yetkilendirilen Temsilciler

Özel Güvenlik Görevlileri

Çarşı ve Mahalle Bekçileri

Mali Müşavirler

Kooperatif Yönetim Kurulu Üyeleri

Gümrük Müşavir Yardımcısı

Türkçeden Başka Dille Öğretim Yapan ve Yabancılar Tarafından Açılmış Bulunan Okulların Kurucuları

Özel Hastanelerde Mesul Müdür

Diş Hekimliği

Hastabakıcı

Eczacılık

Yabancı Uzmanlık Eğitimi Dışında Çalışan Yabancı Asistanlar

Noterler

Hakimler ve Savcılar

Avukatlar

Arabulucular

Bilirkişiler

Konkordato Komiserleri

Stajyer Hava Bilgi Yönetimi Memurları

Fahri Trafik Müfettişleri

Taşımacılık Organizatörleri

Acente Yetkilileri, Seyahat Acentesi Yetkilileri

Turist Rehberleri

Kara Suları İçinde Balıkçılık, İstiridye, Midye, Sünger, İnci, Mercan İhracı, Dalgıçlık, Arama, Kılavuzluk, Kaptanlık, Mühendislik, Katiplik, Gemici vb. Meslekler

Spor Danışmanları

Tarım İşleri Komisyoncuları

Gemi Acentesi Yetkilileri ve Gemi Acentesi Personeli

Madenlerde Daimi Nezaretçiler, Teknik Personel

VIII. Özel Durumlar ve İstisnalar

Türkiye'deki çalışma izni mevzuatı, genel kuralların yanı sıra, belirli yabancı kategorileri veya özel durumlar için istisnai düzenlemeler ve muafiyetler içermektedir. Bu istisnalar, uluslararası anlaşmalar, insani mülahazalar veya ülkenin stratejik ihtiyaçları doğrultusunda belirlenmiştir.

A. Mavi Kart Sahipleri

Doğumla Türk vatandaşı olup da İçişleri Bakanlığı'ndan izin almak suretiyle Türk vatandaşlığından çıkanlar ve bunların üçüncü dereceye kadar olan altsoyları, Mavi Kart sahibi olmaları veya Mavi Kart Kayıt Belgesi ile durumlarını belgelemeleri halinde, Türkiye'de çalışma izni almaksızın çalışma hakkına sahiptirler. Bu kişiler için ayrıca bir çalışma izni belgesi düzenlenmez; ancak talep etmeleri halinde, Türkiye'de çalışma haklarını gösterir harçsız bir belge verilebilir.

B. Uluslararası Koruma Başvuru Sahipleri ve Geçici Koruma Statüsündekiler

Uluslararası koruma başvuru sahipleri ve şartlı mülteci statüsündeki yabancılar, uluslararası koruma başvurusu tarihinden altı ay sonra çalışma izni almak için başvurabilirler. Geçici koruma sağlanan yabancılar ise, geçici koruma kimlik belgesinin düzenlendiği tarihten altı ay sonra çalışma izni veya çalışma izni muafiyeti almak için başvurabilirler.

Bu kategorideki yabancılara düzenlenen çalışma izinleri ikamet izni yerine geçmez. Uluslararası koruma başvuru sahibi ve şartlı mültecinin belirli bir ilde ikamet etme yükümlülüğü varsa, bu il sınırları dışında çalışma izni almak için yaptıkları başvurular, İçişleri Bakanlığının görüşü alınarak sonuçlandırılır. Mülteci veya ikincil koruma statüsü sahipleri ise statülerini aldıkları tarihten itibaren bağımlı veya bağımsız olarak çalışabilirler ve kimlik belgeleri aynı zamanda çalışma izni yerine geçer.

C. Doğrudan Yabancı Yatırımlar ve Kilit Personel

Özellik arz eden doğrudan yabancı yatırımlar kriterlerini karşılayan işletmelerde, kilit personel konumundaki ilk yabancının çalışma izni değerlendirilirken, her 1 yabancı istihdamına karşılık 5 Türk vatandaşı istihdamı şartı aranmamaktadır.

D. Ev Hizmetlerinde Yabancı Çalıştırma

Ev hizmetlerinde yabancı çalıştırmak üzere, yaşlı, engelli veya çocuk bakımı ile hasta refakati gibi amaçlarla Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına çalışma izni başvurusu yapılabilmektedir. Eğer yabancı çalıştıracak kişi yaşlı, engelli veya başvuru yapamayacak durumda ise, birinci derece yakınları işveren olarak başvuru yapabilir. Bu durumda, işyeri kaydı birinci derece yakınının bilgileri ve elektronik imzasıyla açıldıktan sonra, hastanın/yaşlının bakımının yapılacağı adres yabancının çalışma adresi olarak belirtilir ve ilişkiyi gösteren belge ile bakılacak kişinin kimlik kartı örneği sözleşmeye eklenir.

E. Yabancı Şirket Ortakları ve Yönetim Kurulu Üyeleri

Türk Ticaret Kanunu'na göre kurulmuş limited şirketlerin şirket ortağı olan müdürleri, anonim şirketlerin şirket ortağı olan yönetim kurulu üyeleri veya sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin yönetici olan komandite ortakları, çalışma izni alarak Türkiye'de çalışabilirler. Ancak, anonim şirketlerin Türkiye'de ikamet etmeyen yönetim kurulu üyeleri ve 6102 sayılı Kanun'a göre kurulmuş diğer şirketlerin yönetici olmayan ortakları, çalışma izni muafiyeti kapsamında değerlendirilmektedir.

F. Öğrenciler, Doktorlar, Mühendisler ve Diğer Uzmanlık Alanları

●  Öğrenciler: Türkiye'de bir yükseköğretim kurumunda örgün öğretim programlarına kayıtlı yabancı öğrenciler, çalışma izni alma koşuluyla çalışma hakkına sahiptir. Ön lisans ve lisans öğrencileri, öğrenimlerinin ilk yılını tamamladıktan sonra çalışma iznine başvurabilir ve İş Kanunu uyarınca kısmi süreli çalışabilirler. Örgün öğretime kayıtlı lisansüstü öğrenciler için bu sınırlamalar uygulanmaz. Yabancı öğrencilere verilen çalışma izinleri, geçerli öğrenci ikamet iznini ve bu ikamet izninin sağladığı hakları sona erdirmez.

●    Doktorlar ve Hemşireler: 663 sayılı Kanun Hükmünde Kararname, yabancı doktor ve hemşirelerin Türkiye'de çalışmasına imkan tanımaktadır. Çalışma izni başvuruları, Sağlık Bakanlığı'ndan alınacak ön izin belgesi ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına yapılır. Yurt dışında mezun olan yabancıların diploma denklik belgesi sunmaları zorunludur.

●   Mühendis ve Mimarlar: Yabancı mühendis ve mimarlar, proje bazlı ve geçici süre ile çalışma izni alarak Türkiye'de mesleklerini icra edebilirler.

●    Serbest Bölgelerde Çalışacak Yabancılar: Serbest Bölgeler Kanunu kapsamında çalışacak yabancıların izin başvuruları Ekonomi Bakanlığı'na yapılır ve uygun görülenler Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'na bildirilir.

●  Kamu Kurumları ve Projeler: Belirli bir süre için kamu kurum ve kuruluşlarınca gerçekleştirilen veya Bakanlıkça ülke ekonomisine yüksek katkı sağlayacağı değerlendirilen bir projede istihdam edilen yabancıların çalışma izinleri, iş veya hizmet sözleşmesinin süresini aşmamak üzere üç yıla kadar düzenlenebilir.